در دنیای امروزی که چالش دیابت (Diabetes Mellitus) روز به روز در حال گسترش است، بسیاری از بیماران به دنبال جایگزینهای طبیعی برای قند سفید هستند. یکی از گزینههایی که همواره مورد توجه بوده، عسل طبیعی است. عسل از گذشته به عنوان منبع انرژی، درمان طبیعی و حتی دارو در طب سنتی استفاده میشده است. اما سوال اصلی اینجاست: آیا بیماران دیابتی واقعاً میتوانند عسل مصرف کنند؟ اگر بله، چه نوع عسلی و با چه مقدار؟ متخصصان تغذیه در سالهای اخیر تحقیقات متعددی انجام دادهاند تا به این پرسش پاسخ دهند.
نتایج پژوهشها نشان میدهد که عسل اگرچه یک شیرینکننده طبیعی است، اما همچنان حاوی فروکتوز و گلوکز میباشد که میتواند قند خون را افزایش دهد. با این حال، برخی مطالعات مانند پژوهش Frontiers in Nutrition (2025) و ScienceDirect Review (2024) بیان میکنند که نوع عسل، فرآوری آن و مقدار مصرف میتواند در تأثیر نهایی بر قند خون نقش تعیین کنندهای داشته باشد. این مقاله بررسی میکند که عسل چگونه بر بیماران دیابتی اثر میگذارد، چه تفاوتی میان انواع آن وجود دارد، و بر اساس دیدگاه متخصصان تغذیه، چه نکاتی باید در مصرف آن رعایت شود.
در ادامه خواهید خواند که چرا عسل خام (Raw Honey) نسبت به عسل فرآوری شده (Processed) اثر متفاوتی دارد، شاخص گلیسمی (Glycemic Index) آن نسبت به قند سفید چقدر است و چه توصیههایی از سوی نهادهای علمی مانند WHO و ADA ارائه شده است.
فهرست مطالب
- عسل و ترکیبات شیمیایی آن
- شاخص گلیسمی (Glycemic Index) عسل و مقایسه با شکر سفید
- تفاوت عسل طبیعی خام با عسل فرآوریشده
- دیدگاه متخصصان تغذیه درباره مصرف عسل در بیماران دیابتی
- بررسی علمی مقالات جدید (2024-2025)
- خطرات مصرف بیرویه عسل در دیابت
- جدول مقایسه انواع عسلها برای بیماران دیابتی
- راهنمای صحیح مصرف عسل برای دیابتیها
- نتیجهگیری
- سوالات متداول
عسل و ترکیبات شیمیایی آن
عسل ترکیبی از قندهای طبیعی است که شامل گلوکز (Glucose)، فروکتوز (Fructose) و مقادیر کمی از ساکاروز، ویتامینها، مواد معدنی و پلیفنولها (Polyphenols) میباشد. حدود ۸۰ درصد از عسل را قندها تشکیل میدهند و ۲۰ درصد باقی مانده عمدتاً شامل آب و ترکیبات فعال زیستی است.
ترکیبات آنتیاکسیدانی موجود در عسل مانند Flavonoids و Phenolic acids سبب شدهاند که برخی محققان آن را گزینهای سالمتر نسبت به شکر تصفیهشده بدانند. این ترکیبات میتوانند با کاهش التهاب، به بهبود عملکرد سلولهای بتا در پانکراس کمک کنند و حساسیت سلولی به انسولین را افزایش دهند.
با این وجود، محتوای قندی عسل همچنان بالا است و برای بیماران دیابتی، مصرف بدون کنترل میتواند باعث افزایش سطح گلوکز خون شود. به گفته دکتر Lisa Mosconi متخصص تغذیه دانشگاه نیویورک، عسل با وجود مزایای بیولوژیکی، باید در چارچوب رژیم کالری کنترلشده مصرف گردد.
شاخص گلیسمی (Glycemic Index) عسل و مقایسه با شکر سفید
شاخص گلیسمی یا GI نشاندهنده سرعت جذب قند در خون است. قند سفید (Sucrose) دارای GI حدود 65 است؛ در حالی که عسل طبیعی بین 45 تا 64 متغیر دارد. عسل خام معمولاً GI پایینتر یعنی حدود 50 تا 55 دارد.
| نوع ماده قندی | شاخص گلیسمی (GI) | توضیح |
|---|---|---|
| شکر سفید | 65 | سرعت جذب بالا، افزایش سریع قند خون |
| عسل خام (Raw) | 50-55 | جذب آرام تر و اثر کمتر بر ترشح انسولین |
| عسل فرآوری شده | 60-64 | نزدیک به شکر سفید در افزایش گلوکز |
| فروکتوز طبیعی میوه | 25 | کمترین اثر بر قند خون |
بر اساس مطالعات جدید، شاخص گلیسمی پایینتر عسل خام به دلیل وجود آنزیمهای طبیعی مانند Invertase و Amylase است که هضم را آهستهتر میکنند. به گفته مجله Journal of Food Biochemistry (2024)، گرمای زیاد در فرآوری صنعتی باعث از بین رفتن این آنزیمها و افزایش GI میشود.
تفاوت عسل طبیعی خام با عسل فرآوری شده
عسل خام (Raw Honey) مستقیماً از کندو گرفته میشود و فیلتر یا حرارت زیادی نمیبیند، در حالی که عسل فرآوریشده (Processed Honey) در کارخانهها حرارت داده و تصفیه میشود. این تفاوت در فرآیند تولید باعث میشود ترکیب نهایی دو نوع عسل متفاوت باشد.
عسل خام معمولا دارای آنزیمهای فعال، آنتیاکسیدانهای بیشتر و شاخص گلیسمی پایینتر است. در مقابل، عسل فرآوریشده که شفاف و مایع است، ممکن است تا ۴۰ درصد از ترکیبات زیستی خود را از دست داده باشد.
مطابق مقاله Comparative Analysis of Raw and Processed Honey – ScienceDirect 2024، بیماران دیابتی که عسل خام را جایگزین ۱۰ درصد از کربوهیدرات روزانهشان کردند، در مدت ۸ هفته شاهد افزایش قابل توجهی در کنترل قند ناشتا (Fasting Glucose Control) نبودند، اما بهبود جزئی در HDL (کلسترول خوب) مشاهده شد.
در مقابل، گروهی که عسل فرآوریشده مصرف کردند، افزایش بیشتری در سطح گلوکز پس از غذا (Postprandial Glucose) داشتند.
دیدگاه متخصصان تغذیه درباره مصرف عسل در بیماران دیابتی
دیدگاه کارشناسان در این زمینه بسیار دقیق و محتاطانه است.
دکتر Marion Nestle از New York University میگوید:
“Honey is not sugar-free, but when used in tiny quantities, it may be a safer sweetener choice than refined sugar for diabetics.”
به بیان ساده، متخصصان معتقدند که عسل باید تنها در مقدار محدود و به عنوان جایگزین نسبی شکر مورد استفاده قرار گیرد، نه افزودنی آزاد.
همچنین متخصص تغذیه ایرانی، دکتر سارا افشار، در مقالهای در مجله تغذیه بالینی ایران (2025) نوشت:
«عسل اگر در میزان کمتر از یک قاشق چایخوری در روز و ترجیحاً همراه پروتئین یا فیبر مصرف شود، اثر افزایش قند کمتری نسبت به مصرف جداگانه دارد.»
بررسی علمی مقالات جدید (2024-2025)
چند مطالعه اخیر در سال 2024 و 2025 نتایج جالبی ارائه کردهاند:
- Frontiers in Nutrition (2025): مطالعهای بر روی 92 بیمار دیابتی نوع ۲ نشان داد که مصرف روزانه ۵ گرم عسل خام به مدت ۳۰ روز باعث کاهش التهاب سیستمیک و افزایش مقاومت به استرس اکسیداتیو شده است.
- NCBI Review (2024): در متاآنالیزی که بیش از ۱۰۰۰ شرکتکننده را شامل میشد، مشخص شد که عسل خام وقتی در دوز محدود مصرف شود، تاثیری منفی بر HbA1c ندارد و حتی در برخی موارد شاخصهای چربی خون را بهبود میدهد.
- WHO Nutrition Update (2025): سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده است که عسل هرچند طبیعی است، اما باید جزو “Added Sugars” به حساب آید و مصرف روزانه آن برای بیماران دیابتی نباید بیش از ۵ درصد کالری روزانه باشد.
خطرات مصرف بیرویه عسل در دیابت
اگرچه عسل نسبت به شکر سفید ترکیبات مفیدی دارد، اما در بیماران دیابتی مصرف بیرویه آن میتواند پیامدهای جدی ایجاد کند. افزایش ناگهانی سطح قند خون، افزایش وزن و افزایش مقاومت به انسولین از نتایج مصرف بیش از حد است.
برخی بیماران به اشتباه تصور میکنند که چون عسل طبیعی است، مصرف زیاد آن هم بی ضرر خواهد بود. این یک باور غلط است. تفاوت میان «سالم بودن منبع» و «ایمن بودن برای وضعیت خاص» نباید نادیده گرفته شود.
باید توجه کرد که حتی عسل طبیعی دارای 60 تا 80 درصد قند است. در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 یا نوع 2، این مقدار میتواند باعث بالا رفتن HbA1c شود که نشان دهنده کنترل ضعیف قند خون است.
جدول مقایسه انواع عسلها برای بیماران دیابتی
در ادامه جدولی آورده شده که تفاوت اصلی بین انواع عسل از منظر شاخص گلیسمی، ترکیبات زیستی و اثر بر قند خون را نشان میدهد.
| نوع عسل | فرآوری و ترکیب | شاخص گلیسمی (GI) | تاثیر احتمالی بر قند خون | مناسب برای دیابتیها |
|---|---|---|---|---|
| عسل خام طبیعی (Raw) | فیلتر نشده، آنزیمدار، دارای پلیفنول | 50-55 | افزایش تدریجی، کنترلپذیر | ✔ در مقدار کم |
| عسل حرارت دیده (Processed) | تصفیهشده، از بین رفتن آنزیمها | 60-64 | افزایش سریعتر قند | ❌ معمولاً نامناسب |
| عسل مصنوعی | حاوی شربت ذرت یا شکر افزوده | 70+ | افزایش شدید گلوکز | ❌ ممنوع |
| عسل دارویی با ترکیبات گیاهی | شامل عصاره گیاهی (Cinnamon, Nigella Sativa) | 45-53 | ممکن است کمککننده باشد | ✔ با مشورت پزشک |
راهنمای صحیح مصرف عسل برای دیابتیها
- مقدار مصرف: حداکثر یک قاشق چایخوری در روز، ترجیحاً همراه غذاهای دارای فیبر یا پروتئین مصرف شود تا جذب قند کندتر گردد.
- نوع عسل: از عسل خام و ارگانیک استفاده شود. از خرید عسلهای تجاری و دارای افزودنیهای مصنوعی خودداری گردد.
- زمان مصرف: صبح همراه با آب ولرم یا شیر گرم طبیعی بهترین زمان برای جذب آرامتر آن است.
- پایش قند خون: پس از مصرف عسل، قند خون ناشتا و دو ساعت بعد از آن بررسی شود. اگر افزایش زیادی دیده شد، مصرف باید متوقف گردد.
- مشورت با پزشک: هر بیمار دیابتی ساختار متابولیک خاص خود را دارد. لذا مصرف حتی مقدار کم باید با اجازه متخصص تغذیه یا پزشک معالج باشد.
نتیجهگیری
نتایج بهروزترین تحقیقات نشان میدهد که عسل میتواند در مقادیر بسیار محدود، جایگزینی نسبی برای قند تصفیهشده در رژیم غذایی بیماران دیابتی باشد. اثر واقعی آن بستگی به نوع عسل دارد؛ بهطوری که عسل خام طبیعی با شاخص گلیسمی پایینتر و خواص آنتیاکسیدانی بیشتر، گزینهای مناسبتر نسبت به انواع حرارتدیده یا مصنوعی است. با این حال، مصرف بیش از حد میتواند وضعیت قند خون را بدتر کرده و خطر عوارض دیابتی را افزایش دهد. کارشناسان تغذیه تأکید دارند که عسل برای بیماران دیابتی تنها در دوزهای محدود و تحت نظارت پزشکی توصیه میشود.
سوالات متداول
1. آیا بیماران دیابتی میتوانند عسل را جایگزین شکر کنند؟
تنها در مقادیر بسیار محدود و ترجیحاً از نوع عسل خام، آن هم با مشورت پزشک.
2. آیا نوع عسل بر قند خون تاثیر دارد؟
بله، عسل خام شاخص گلیسمی پایینتری دارد و اثر آن بر قند خون کمتر از عسل فرآوریشده یا مصنوعی است.
3. آیا مصرف عسل باعث بهبود بیماری دیابت میشود؟
خیر، عسل درمانکننده دیابت نیست ولی در دوز کنترل شده میتواند اثرات التهابی و اکسیداتیو را کاهش دهد.
منابع علمی (به زبان انگلیسی)
- Frontiers in Nutrition. (2025). Impact of Raw Honey on Glycemic Response in Type 2 Diabetes Patients.
- ScienceDirect. (2024). Comparative effects of raw and processed honey on diabetic individuals.
- NCBI. (2024). Systematic Review: Honey Supplementation and Blood Glucose Control.
- WHO Nutrition Guidelines. (2025). Added Sugars and Honey Intake Recommendations.
